Гісторыя аднаго цуду: Алесь Суша

Вольскі: “Суша ў Майстроўні быў вельмі яскравы й запамінальны пэрсанаж. Па-першае, гэта быў такі выразны шляхцюк. Па-другое, ён культываваў такое вымаўленьне, блізкае да польскага, цяжка было нават зразумець раз-пораз на непадрыхтаванае вуха. І гэта таксама ўражвала. Гэта была абсалютна знакавая постаць”.

Дубавец: Цікава, што той, хто іншым запомніўся найлепей, у Майстроўні “сьвяціўся” найменш, хоць і стала прысутнічаў у жыцьці гэтага руху. Суша не сьпяваў, ня граў у спэктаклях і на публічных сьвятах далучаўся да масоўкі, а найчасьцей і наогул знаходзіўся паміж гледачоў. Сталым наведнікам магло здавацца, што Суша тут чалавек быццам бы не пры справе, але разам з тым -- значны і што ягоная значнасьць раскрываецца дзесьці на іншым узроўні, у "другім дне" Майстроўні, там, дзе гавораць пра палітыку. Зьнешняя нетаропкая засяроджанасьць Сушы, яго старанна прадуманыя словы й той самы шляхецкі вобраз, -- усё гэта разам не пакідала сумневу ў тым, што перад табой – фігура ўплыву, “шэры кардынал” або адзін з “шэрых кардыналаў” маладзёвага руху.



Напэўна, так яно й было, калі ўлічыць, што пазьней Суша стане адным з заснавальнікаў “Талакі” і аўтарам самых гучных талакоўскіх акцыяў, ініцыятарам стварэньня БНФ, а пасьля галоўным рэдактарам “Навінаў БНФ”, чалавекам, безь якога ўявіць сабе нацыянальны рух у часы перамен цяпер ужо немагчыма. Але пачыналася ўсё з Майстроўні.

Суша: “Пра Майстроўню я даведаўся, калі вучыўся на другім курсе факультэта журналістыкі. Я ведаў, што некаторыя студэнты нашага факультэта, у прыватнасьці Тацяна Сапач, Сяргей Дубавец, Ігар Гермянчук ведаюць, дзе гэтая Майстроўня знаходзіцца, ходзяць туды і, як я прыгадваю, у нас на факультэце была нават спроба зрабіць з удзелам Майстроўні вечарыну, якую ня надта заахвоціў дэканат, але штосьці ўсё ж адбылося. Пасьля гэтага цікаўнасьць прывяла мяне на філфак, дзе я ўбачыў сьпеўкі, Ларысу Сімаковіч, Вінцука Вячорку, якога я, дарэчы, і раней ведаў, шмат раней, таму што мы ў адным доме вырасьлі. Такім чынам я трапіў у Майстроўню”.

Дубавец: Усяго ў Майстроўні ўдзельнічала дзевяць студэнтаў факультэту журналістыкі -- Гермянчук, Сапач, Ефіменка, Малашэня, Дубавец, Суша, Талочка, Вашко і Вашкевіч. Пералічваю ўсіх, каго помню, каб не памыліцца і каб той, хто памятае лепей, мяне паправіў.

Суша: “Кропля ў моры. Але тады здавалася, што гэта ня кропля, а ўжо сапраўдная рэчка”.

Дубавец: Калі ўлічыць, што ніякага мора, ніякай іншай нефармальнай грамадзкай актыўнасьці тады не было, дык і кропля падасца рэчкай. Іншая справа, што вялікая колькасьць нашых калег-студэнтаў чамусьці зусім не імкнуліся далучыцца да гэтай кроплі. Далучаліся адзінкі – той, вунь той і аж вунь той. І не заўсёды зразумела -- чаму. Быццам выбіраў іх нехта з натоўпу.

Суша: “Для нас гэта рабілася з кожным крокам сэнсам жыцьця, а дня іншых людзей сэнсам жыцьця магчыма была кар’ера, магчыма заробкі, магчыма, ня ведаю, удалы шлюб. І нельга людзям у гэтым адмаўляць.

Я ніколі ня быў раўнадушны да беларускай мовы і пэрспэктываў Беларусі, як бы патасна гэта зараз ні гучала. І людзі, якія хадзілі ў Майстроўню, я адчуў, што гэта мае аднадумцы.

У маёй сям’і беларуская мова заўсёды шанавалася і я ад самага маленства ад бацькі чуў беларускую мову. Іншая рэч, што я вучыўся ў расейскай школе і там былі толькі ўрокі беларускай мовы. А ў школьныя гады яно адчувалася, тая несправядлівасьць, якая чыніцца ў дачыненьні да беларускай мовы, але не было яшчэ дастаткова гарту, каб супрацьстаяць гэтай несправядлівасьці. А ў майстроўскія часы гэта ўжо было шмат лягчэй, таму што гэта ўжо кола людзей, гэта ўжо асяродак.

Але беларуская мова, якая мною была вывучана са школы (і я нават па-беларуску пісаў на ўступных іспытах творчы конкурс), я потым зразумеў, што яна зусім "асфальтавая". І трэба яе ведаць больш глыбока. І дзеля гэтага я насамрэч шмат чытаў, выпісваў словы, выслоўі выпісваў. Карацей, трэба было, як адзін мой сябра казаў, каб барада адрасла, трошкі пахадзіць няголеным. Так казаў Віця Івашкевіч. Гэта ягонае самае ўлюбёнае выказваньне пра беларускую мову. Калі хочаш загаварыць, памятай, каб адрасла барада, трэба трошкі пахадзіць няголенаму. Значыць, нейкі час размаўляць з памылкамі.

СТВАРЭНЬНЕ ІДЭАЛЁГІІ

Сыстэма каштоўнасьцяў, якую мы дапамагалі выпрацоўваць адзін адному і ўсім асяродкам, кшталтаваньнем гэтай сыстэмы каштоўнасьцяў якраз і была Майстроўня – гэта самае дарагое, што ў Майстроўні было і што прайшло праз усё маё жыцьцё. Ну, яшчэ ня ўсё жыцьцё, на дадзены момант праз усё жыцьцё. Ад гэтых ідэалаў я ня выракся, не выракаўся і не зьбіраюся выракацца”.

Дубавец: Напачатку я ўжо казаў, якім запомніла Сушу Майстроўня. І Суша запомніў Майстроўню ня сьпевамі ці маляўнічымі сьвятамі, а тым, што рабілася там, у “другім дне”. А там, між іншым, фармавалася ідэалёгія беларускай дзяржавы – такой, якой яна мусіла стаць у будучыні. Можна было зусім асобна любіць родную мову або цікавіцца гісторыяй і зачытвацца кніжкамі Караткевіча, зьбіраць фальклёр і показкі пра асаблівасьці нацыянальнага мэнталітэту. Але трэба было гэта ўсё здабыць, злучыць у адно і зрабіць прыдатным для сучаснага жыцьця, каб паўстала і запрацавала ідэалёгія. Ад яшчэ адной, чарговай канцэпцыі нацыяналізму гэтую ідэалёгію адрозьнівала тое, што яна была даступная і прывабная для чалавека збоку, з вуліцы, зь іншай ВНУ. І Алесь Суша ў фармаваньні гэтай ідэалёгіі браў самы непэсрэдны ўдзел.

Суша: “Жонка можа быць адна, дзьве, тры, нават пяць і дзесяць. А вось радзіма можа быць толькі адна. І мова беларуская можа быць толькі адна. Ёсьць абсалютныя каштоўнасьці, якія кожнаму чалавеку даюцца адзін раз у жыцьці і раз назаўсёды. І Майстроўня гэтыя ідэалы мала таго, што шанавала ў сваім асяродку, яна распаўсюджвала гэтыя ідэалы і дапамагала іншым людзям выбраць жыцьцёвы напрамак. І ў маім выпадку таксама, канечне”.

ПАЛІТЫЧНЫ ФЭНОМЭН

Дубавец: І ўсё ж такі сьпевы, масавыя сьвяты, пастаноўкі спэктакляў былі тады на першым месцы. Нездарма Вінцук Вячорка называе Майстроўню эстэтычным фэномэнам. Я б дадаў – і этычным. Але не палітычным.

У найноўшай гісторыі Беларусі за ўсё мінулае стагодзьдзе і да сёньня мы яшчэ ня мелі ніводнага выразна палітычнага фэномэну. Хіба што першага прэзыдэнта, але пра гэта можна будзе казаць ці не казаць толькі па завяршэньні ягонага прэзыдэнцтва. Што да ранейшых зьяваў, дык іх фэнамэнальнасьць не палітычная, а якраз этычная і эстэтычная. Варта згадаць Акт 25 Сакавіка і БНР, каб разгледзець за імі фэномэн “Нашай Нівы” і Янкі Купалы. Варта зазірнуць за Дэклярацыю незалежнасьці 27 ліпеня, каб убачыць за ёй фэномэн сьвядомай акадэмічнай супольнасьці, мастакоўскай групоўкі “На паддашку” і Беларускай Майстроўні.

Як сто гадоў таму, так і сёньня беларусаў лепш яднаюць флюіды роднасьці і адзінства на сваёй зямлі, чым палітычныя лёзунгі і пратэст. Магчыма, гэта сьведчыць пра нясьпеласьць палітычнае нацыі, але ігнараваць гэтую нясьпеласьць – тое самае, што падпісваць сабе палітычны прысуд. Колькі ні разглядай у сабе кагосьці іншага, пра каго ты прачытаў у падручніку паліталёгіі, колькі ні заклінай сам сябе, посьпеху ня будзе. Беларускі палітычны фэномэн калі-небудзь вырасьце з этычнага і эстэтычнага, але ня сам па сабе на голым месцы. Прынамсі гэтаму нас вучыць гісторыя ста прамінулых гадоў. Ні клясычны рабочы рух, ні экалягічнае забурэньне, ні нават палацавы пераварот у Беларусі не інсьпіруюцца. Зь іншага боку, дзе ні вазьмі па ўсёй краіне сам, як той грыб пасьля дажджу, вырастае краязнавец або паэт, а прагнасьць да гісторыі і мовы калі-нікалі захоплівае моладзь, яднае яе ў суполкі й супольнасьці. Як тое было з Майстроўняй.

Суша: “Гэта дакладна ня быў чыйсьці праект. І зоры, мне здаецца, тут ні пры чым і гараскопы тут ня трэба гартаць. Проста гэтая несправядлівасьць, якая ў першую чаргу адчувалася да беларускай мовы і гэтае загніваньне савецкага ладу рана ці позна павінна было асабліва ў маладзёвым асяродку набыць нейкія арганізацыйныя формы. І гэта адбылося якраз на філфаку, дзе беларуская мова асноўны інструмэнт прафэсіі і на журфаку, дзе гэта таксама адзін з асноўных інструмэнтаў прафэсіі. Гэта зусім лягічна. І ў Тэатральна-мастацкім... На творчых такіх факультэтах чамусьці вастрэй студэнты адчувалі гэтую сытуацыю. Ці сьмялей папросту былі. Мне цяжка сказаць. Але факт застаецца фактам. Гэта сьпела ў паветры. Калі ня ў гэтым месцы, дык у іншым. Калі ня ў Менску, дык у Гомелі. Карацей, парастак гэты павінен быў прабіцца”.

Дубавец: А зь іншага боку, калі зьнешне глядзець на Майстроўню, нічога такога антысавецкага ў ёй не было...

Суша: “Не было, але я памятаю сьвята гораду, Майстроўня выступала ў парку Купалы і хтосьці з гледачоў сказаў: усё гэта выдатна, але ва ўсім гэтым адчуваецца прыхаваны пратэст. Гэта была праўда. Можа нават падсьвядома, але ў гэтым быў падсьвядомы пратэст, а для некаторых і сьвядомы. Проста не напаказ.

І таксама праўда, што мы ня мелі нічога супраць сацыялізму. Прынамсі антыкамуністычных выказваньняў мы нават у вузкім коле не дапускалі. Ну не было іх. На маёй памяці не было. Пазьней, калі ўжо Віктар Івашкевіч зьявіўся, тады ўжо ўсё было больш праўдзіва.


Тады па наіўнасьці браліся за такія справы, якія проста не ацэньвалі, што яны непасільныя. Але ў маладыя гады бярэсься за любую цяжкую справу і проста ня ведаеш, наколькі яна цяжкая. Але ёсьць і такая мудрасьць, маўляў, многія рэчы й не былі б зробленыя, калі б людзі ведалі, як цяжка гэта рабіць. Ніхто б ня ўзяўся проста за гэта.

Я думаю, што Майстроўня, як Янка Запруднік назваў, ну, ня толькі Майстроўня, але й іншыя палітызаваныя маладзёвыя згуртаваньні, якія былі ў Беларусі, рознанапрамкавыя, стракатыя, -- гэты асяродак шмат паўплываў на тое, што Беларусь у 1991 годзе такі набыла незалежнасьць.

Я спаслаўся на кніжку Янкі Запрудніка. Я думаю, што для большасьці майстроўцаў гэта не было палітызаванае аб’яднаньне. Для меншасьці гэта была свайго роду й палітыка”.

Дубавец: Увогуле ў нас усё палітыка. Пакуль тая палітыка не сфармавалася як самастойны жанр грамадзкага жыцьця, датуль і балет палітыка. І Каляды і Купальле могуць трактавацца (і трактаваліся) як антыдзяржаўная дзейнасьць, як пратэст, які трэба спыняць з дапамогай міліцыі. Інакш кажучы, культура, навука, мова ў нас больш палітыка, чым сама палітыка. Таму вызначаць палітычнасьць Майстроўні не выпадае. Будуць мець рацыю і тыя, хто называе яе палітычным аб’яднаньнем і тыя, хто непалітычным.

Алесь Суша ўваходзіў у тое кола майстроўцаў, у тыя кулюары, дзе, паміж іншым, дыскутаваліся і непасрэдна палітычныя пытаньні.

Суша: “Ну чаго тут сакрэтнічаць, уваходзіў. Абмяркоўвалі самыя розныя рэчы. Палітычную будучыню Беларусі, калі раптам сытуацыя зьменіцца ці пойдзе ў такім выпадкова-спрыяльным кірунку.

Там ня так шмат можна было вырашыць. Можна было вырашыць, дзе канцэрт адбудзецца, напрыклад, або якую там насьценную газэту выпусьціць альбо да каго схадзіць, з кім пазнаёміцца, куды зьезьдзіць. Якое зь бібліятэкі з аддзела рэдкай кнігі вынесьці выданьне, перафатаграфаваць і занесьці назад. А потым раздаваць гэта ўсё чытаць. Што можа мець нейкія ўплывы на грамадзтва – вось што абмяркоўвалася ў першую чаргу. І гэтыя кансультацыі былі дыскусіямі на самой справе. Дыскусіямі, у часе якіх крышталізавалася пазыцыя. Пазыцыя, якую мы, як такая сьвядомая моладзь, як мы сябе называлі, якой мы прытрымліваемся, якую мы дэманструем”.

Дубавец: У Майстроўні Алесь займаўся ня толькі аналітыкай ды ідэалёгіяй, але й арганізацыйнай справай. У маім старым нататніку захаваўся запіс ад 16 красавіка 1982 году: “Суша праз сваю знаёмую са школы мэдінстытутаўскую актывістку Лявонаву арганізаваў выступ Майстроўні ў тамтэйшай студэнцкай кавярні “Генэзіс”. Там пасьля навуковай канфэрэнцыі сабралі студэнтаў-гасьцей і крыху сваіх. Мы сьпявалі. Вінцук са слайдамі апавядаў пра Беларусь. Танчылі. Цудоўны вечар”.

ЗАБЫТЫЯ СТРАХІ

Суша: “Усе баяліся КДБ, сакрэтнічалі, хаваліся, не размаўлялі праз тэлефон, толькі пры сустрэчы. Выяжджалі аж за Менск, палілі вогнішча, шпурлялі камяні па хмызах, каб там ніхто не сядзеў. Зараз гэта проста сьмешна. Я думаю, што ў той час савецкі рэжым быў ужо настолькі кволы, што мы маглі баяцца нашмат меней. Але баяліся па інэрцыі. Але гэта я з вышыні ўзросту цяпер кажу. Ясная рэч, былі паседжаньні камітэтаў камсамолу, суворыя вымовы выносіліся за нацыяналістычныя артыкулы. Але што тыя суворыя вымовы, сьмешна проста”.

Дубавец: З вышыні часу натуральна прыглушаецца той страх, які перажывалі многія студэнты перад рэпрэсіўнай сыстэмай трыццаць гадоў таму. У майстроўцаў былі важкія прычыны гэтаму страху не паддавацца. Па-першае, мы былі абсалютна перакананыя ў важнасьці свае місіі, якая ўяўлялася нам бясконца большай за нас саміх. Па-другое, нас было дастаткова шмат, каб адчуваць сябе пэўнай аўтаноміяй пасярод гэтай сыстэмы. Па-трэцяе, прывабным момантам у дзейнасьці Майстроўні было тое, што ўсё йшло натуральным чынам. Майстроўня фармавала глыбінныя прынцыпы людзей, без чаго дзейнасьць у палітычнай плоскасьці гэтай плоскасьцю й абмежавалася б, засталася б гульнёю вузкага кола студэнтаў у дысыдэнты ці нават якіх-небудзь тэрарыстаў, а ўрэшце зьнікла б бяссьледна, як тое адбывалася ў кожнай школе, дзе хлопцы абавязкова гулялі ў шпіёнаў. У кожным разе гульня сканчалася. Але тут была не гульня. І вось гэтае адчуваньне, што мы натуральныя і жывем, а не гуляемся, што гэта якраз гэбісты і міліцыянты – пэрсанажы нейкай недарэчнай гульні, давала нам перавагу па-над імі і рабіла перасьлед зь іхнага боку не абсалютна важным.


У 1982 годзе камітэт камсамолу БДУ пакараў нас з Сушам суровымі вымовамі за факультэцкую насьценгазэту. Для мяне страшным было ня гэтае пакараньне й не пачуцьцё віны, пра што не магло быць гаворкі, а паседжаньне гэтага самага камітэту, на якім я так моцна, напэўна, упершыню, перажыў расчараваньне ў сыстэме і яе прадстаўніках. Усё ж такі думка пра тое, што сярод камуністычных і камсамольскіх функцыянэраў сустракаюцца прыстойныя людзі, жыла ўва мне да апошняга. Але на тым паседжаньні прыстойных людзей папросту не было.

Страшыць маглі разьмеркаваньнем у глыбінку. Але што гэта значыла для нас, якія кожны вольны дзень самі даяжджалі да беларускіх глыбінак, нібы да чароўнага краю, дзе ўсё, чым мы жывем у сваім вузкім сталічным коле, было разьліта ў паветры, у людзях і краявідах.


Нават непасрэдныя сутыкненьні зь міліцыяй нас толькі спакушалі, як праверка слушнасьці ўсяго, чым мы займаемся. Ірэна Папурэнка прыгадвае майстроўскае Купальле ў Мікалаеўшчыне, на радзіме Якуба Коласа, калі міліцыянты разганялі сьвята, самі ня надта разумеючы, навошта яны гэта робяць.

Папурэнка: “Я памятаю, што там Суша таксама схаваўся і мы за ім як партызаны назіралі, як там з аўчаркамі міліцыянты акружаюць і затрымліваюць моладзь, якая чамусьці тусуецца і не п’яная. Таму я думаю, што Алесь Суша невыпадкова потым выдаваў Чэйза. Дэтэктыўная аснова ў яго пэўна была закладзена з майстроўскіх часоў”.

Дубавец: Калі Алесь Суша і выдаваў Чэйза, дык інтэрнэт яго з гэтага боку не запомніў дакладна. Затое два Сушавы музычныя праекты – “Сьвяты вечар” і “Я нарадзіўся тут” складаюць зьмест соцень спасылак. Вось яшчэ адна характарыстыка Алеся ад Лявона Вольскага.

Вольскі: “Я думаю, ён ёсьць такой асобай, у якой часта зьмяняюцца нейкія асноўныя вэктары. Сыходзіць то ў бізнэс, то ў журналістыку, то ў самакапаньне, можа быць, ня ведаю. То прадусарствам пэўны час быў захоплены. Чым, дарэчы, паспрыяў выхаду дзьвюх выдатных плытак “Сьвяты вечар” і “Я нарадзіўся тут”. І пачалася яшчэ трэцяя плытка, якую зараз будзе рэалізоўваць Дзіма Вайцюшкевіч, хутчэй за ўсё, на вершы Караткевіча. Там недасканала запісалася ўсё, але зь цягам часу, прайшло ўжо больш як сем гадоў, таму гэта можна ўжо як архіўны запіс, мне здаецца, выдаваць. Гэта вялікая справа”.

Суша: “Я ніколі ў Майстроўні ня быў сьпеваком. Гэта мой недахоп. Я мог толькі там на задніх ролях ствараць фон... Чым мог у свой час дапамагчы беларускай музыцы, я дапамог. Я ганаруся тымі праектамі, якія зрабіў. І думаю, што праект на вершы Караткевіча... Мы нядаўна сустракаліся з Вайцюшкевічам, можа ў гэтым годзе, на 80-годзьдзе Караткевіча нешта атрымаецца. Але, на жаль, ня тыя фінансавыя магчымасьці зараз, ёсьць такія цяжкасьці, пра якія мне ня вельмі хочацца казаць”.

Дубавец: На трыццатыя ўгодкі Беларускай Майстроўні Алесь Суша глядзіць быццам у двух вымярэньнях: дзяржаўным і чалавечым.

Суша: “Мне здаецца, што найлепшым ушанаваньнем гэтай гадавіны былі б якія-небудзь пазытыўныя зьмены, якія б пачалі адбывацца ў Беларусі. Хаця б толькі ў сэнсе дэмакратыі.

Летась я быў на Купальлі ў Вязынцы. Купальле там ладзіцца дагэтуль штогод. Ладзяць яго ўжо іншыя зусім людзі, студэнты Ўнівэрсытэта культуры, некаторыя выкладчыкі. І я на гэтым Купальлі з прыемнасьцю сустрэў некаторых майстроўцаў, якія туды таксама прыехалі. Праз трыццаць год, выходзіць. І думаю, што сёлета там зноў будзе Купальле”.